Przechodzimy do debaty nad rządowym projektem ustawy o ochronie sygnalistów. Proszę o zabranie głosu wiceminister Alicję Sielską.
Ustawa
o ochronie sygnalistów
Rozdział 1.
Przepisy ogólne
Art. 1. Ustawa określa zasady i tryb zgłaszania informacji o nieprawidłowościach powziętych w związku z pełnionymi obowiązkami, świadczoną pracą lub wykonywaną umową, prawa zgłaszających je osób (sygnalistów) oraz zakres i przesłanki udzielania im ochrony.
Art. 2.
1. Sygnalistą jest osoba, która w związku z pełnionymi obowiązkami, świadczoną pracą lub wykonywaną umową:
1) dokonała zgłoszenia nieprawidłowości w trybie określonym w ustawie, lub
2) udzieliła pomocy w dokonaniu zgłoszenia nieprawidłowości przez inną osobę, w szczególności poprzez dostarczenie tej osobie informacji o nieprawidłowości.
2. Sygnalistą może być każda osoba fizyczna, niezależnie od podstawy zatrudnienia lub charakteru stosunku prawnego łączącego ją z pracodawcą, którego dotyczą zgłaszane nieprawidłowości, także po ustaniu tego stosunku.
3. Sygnaliści podlegają ochronie prawnej w zakresie i na zasadach określonych w ustawie.
Art. 3. Ilekroć w ustawie jest mowa o:
1) nieprawidłowościach - należy przez to rozumieć działania zagrażające interesowi publicznemu, wszelkie naruszenia przepisów prawa powszechnie obowiązującego, obowiązujących u pracodawcy regulacji wewnętrznych lub standardów etycznych wynikających z wiążących pracodawcę aktów samoregulacji, w tym w szczególności:
a) przestępstwa wymienione w art. 16 ustawy z dnia 28 października 2002 r. o odpowiedzialności podmiotów zbiorowych za czyny zabronione pod groźbą kary,
b) wykroczenia przeciwko prawom pracownika w rozumieniu ustawy z dnia z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy,
c) naruszenia obowiązujących u pracodawcy regulaminów lub procedur wewnętrznych,
d) naruszenia przyjętych przez pracodawcę kodeksów etycznych lub innych wiążących pracodawcę aktów samoregulacji,
e) działania zmierzające do zatajenia faktu wystąpienia nieprawidłowości;
2) zgłoszeniu nieprawidłowości - należy przez to rozumieć każde przekazanie informacji o nieprawidłowościach lub informacji uzasadniających ich podejrzenie powziętych przez sygnalistę w związku z pełnionymi przez niego obowiązkami, świadczoną pracą lub wykonywaną umową, dokonane w dobrej wierze i w interesie publicznym:
a) pracodawcy lub wyznaczonej osobie (zgłoszenie wewnętrzne),
b) właściwemu organowi lub
c) opinii publicznej (zgłoszenie zewnętrzne);
3) dobrej wierze - należy przez to rozumieć uzasadnione okolicznościami danego przypadku przekonanie o prawdziwości przekazywanych informacji i jej negatywnych skutkach dla interesu publicznego;
4) działaniach odwetowych - należy przez to rozumieć wszelkie działania podejmowane w związku z dokonanym zgłoszeniem nieprawidłowości, których celem lub skutkiem jest pogorszenie sytuacji sygnalisty;
5) wyznaczonej osobie - należy przez to rozumieć wyznaczoną przez pracodawcę osobę odpowiedzialną za przyjmowanie zgłoszeń nieprawidłowości zgodnie z obowiązującą w organizacji wewnętrzną procedurą ich zgłaszania;
6) właściwym organie - należy przez to rozumieć organ władzy publicznej właściwy do podjęcia odpowiednich działań w związku ze zgłaszaną nieprawidłowością;
7) pracodawcy - należy przez to rozumieć pracodawcę w rozumieniu ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, zleceniodawcę i zamawiającego dzieło w rozumieniu ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny korzystającego w rozumieniu ustawy z dnia 23 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, a w odniesieniu do jednostek sektora finansów publicznych - osobę kierującą tą jednostką;
8) zatrudnionym - należy przez to rozumieć pracownika w rozumieniu ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy, osobę wykonującą pracę lub świadczącą usługi na podstawie umowy cywilnoprawnej, wolontariuszy w rozumieniu ustawy z dnia 23 kwietnia 2003 r. o działalności pożytku publicznego i wolontariacie oraz funkcjonariuszy pozostających w stosunku służbowym;
9) związku zawodowym - należy przez to rozumieć związek zawodowy w rozumieniu ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych,
10) organizacji związkowej - należy przez to rozumieć zakładową organizację związkową w rozumieniu ustawy z dnia 23 maja 1991 r. o związkach zawodowych;
11) jednostce sektora finansów publicznych - należy przez to rozumieć jednostkę sektora finansów publicznych w rozumieniu ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych.
Rozdział 2.
Przesłanki ochrony sygnalistów i tryb zgłaszania nieprawidłowości
Art. 4. 1. Ochronie podlegają sygnaliści, którzy dokonali zgłoszenia nieprawidłowości w dobrej wierze, od momentu jego dokonania, niezależnie od tego czy w następstwie zgłoszenia doszło do potwierdzenia prawdziwości zawartych w nim informacji.
2. Dobrą wiarę sygnalisty ocenia się według stanu istniejącego w dniu dokonania zgłoszenia.
3. Domniemywa się, że sygnalista działał w dobrej wierze, chyba że:
1) okoliczności danego przypadku w sposób oczywisty nie uzasadniają przekonania o prawdziwości przekazywanych informacji, lub
2) zgłoszenie nieprawidłowości zostało dokonane w celu sprzecznym z prawem lub zasadami współżycia społecznego, lub
3) zataił w zgłoszeniu fakt swojego przyczynienia się do powstania nieprawidłowości, których dotyczy zgłoszenie.
4. Za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego uznaje się w szczególności zgłoszenie nieprawidłowości dokonane przez sygnalistę w celu osiągnięcia korzyści majątkowej lub osobistej.
Art. 5.
1. Przed dokonaniem zgłoszenia zewnętrznego do opinii publicznej sygnalista ma obowiązek zgłoszenia nieprawidłowości do właściwych organów lub skorzystania z wewnętrznego systemu informowania o nieprawidłowościach, jeśli pracodawca taki system wprowadził i spełnia on warunki określone w ust. 2.
2. Sygnalista ma obowiązek skorzystać z wewnętrznego systemu informowania o nieprawidłowościach, o którym mowa w ust. 1, jeżeli:
1) pracodawca podał do wiadomości zatrudnionych informacje o wprowadzeniu systemu i zapoznał zatrudnionych z zasadami jego działania,
2) wprowadzony przez pracodawcę system:
a) gwarantuje poufność przekazywanych danych, w tym ochronę tożsamości i danych osobowych sygnalisty, który zdecydował się na jej ujawnienie oraz tożsamości i danych osobowych osób, których dotyczy zgłoszenie,
b) określa tryb dokonywania zgłoszenia, zapewniający w szczególności możliwość dokonania zgłoszenia bez podawania tożsamości oraz wskazują osobę odpowiedzialną za przyjmowanie zgłoszeń nieprawidłowości lub powierzają ich przyjmowanie działającej u pracodawcy organizacji związkowej,
c) zapewnia ochronę sygnalisty przed działaniami odwetowymi,
d) zapewnia rzetelne i obiektywne sprawdzenie zgłoszonych informacji,
e) określa rodzaj i charakter działań następczych podejmowanych na skutek odebrania zgłoszenia i potwierdzenia prawdziwości informacji zawartych w tym zgłoszeniu oraz sposób koordynacji tych działań,
f) umożliwia sygnaliście sprawdzanie przebiegu postępowania z dokonanym zgłoszeniem, chyba że zgłoszenie było dokonane anonimowo,
g) podlega odpowiednio udokumentowanemu okresowemu przeglądowi w zakresie prawidłowości i efektywności ich funkcjonowania,
h) jego treść i zasady działania zostały uzgodnione z działającą u tego pracodawcy organizacjami związkowymi, a jeżeli u danego pracodawcy nie działa zakładowa organizacja związkowa – że system został przyjęty w porozumieniu z przedstawicielami zatrudnionych wyłonionymi w trybie przyjętym u tego pracodawcy.
3. W razie niewykonania obowiązku, o którym mowa w ust. 1 sygnaliście nie przysługuje ochrona wynikająca z niniejszej ustawy.
4. W razie wątpliwości o uchybieniu przez sygnalistę obowiązkowi, o którym mowa w ust. 1 rozstrzyga sąd, biorąc pod uwagę zasadność dokonania zgłoszenia zewnętrznego do opinii publicznej ocenianą na tle okoliczności danego przypadku oraz natury zgłaszanej nieprawidłowości.
Art. 6.
1. W jednostkach sektora finansów publicznych wprowadza się wewnętrzne procedury zgłaszania nieprawidłowości i wyznacza osobę lub jednostkę
organizacyjną odpowiedzialną za przyjmowanie zgłoszeń.
2. Procedury, o których mowa w ust. 1 określają co najmniej:
1) sposoby i tryb informowania zatrudnionych o wprowadzonej procedurze i dokonywanych w niej zmianach;
2) sposoby i tryb dokonywania zgłoszeń nieprawidłowości, ze wskazaniem osoby lub jednostki organizacyjnej odpowiedzialnej za ich przyjmowanie,
3) sposób postępowania z otrzymanymi zgłoszeniami, w tym kryteria ich selekcji i analizy,
4) sposób prowadzenia i przechowywania rejestru zgłoszeń;
5) rodzaj i charakter działań następczych podejmowane w razie potwierdzenia informacji o nieprawidłowości, ze wskazaniem osób lub jednostek organizacyjnych odpowiedzialnych za ich przeprowadzenie,
6) mechanizmy gwarantujące ochronę sygnalistów przed działaniami odwetowymi oraz zachowanie w poufności wszelkich danych umożliwiających ustalenie ich tożsamości lub tożsamości osób, których dotyczy zgłoszenie,
7) sposób informowania sygnalistów o wynikach analizy dokonanych zgłoszeń,
8) zasady postępowania ze zgłoszeniami anonimowymi,
9) zasady i terminy przeprowadzania okresowych przeglądów funkcjonowania procedury.
3. Jeżeli w jednostce sektora finansów publicznych działają organizacje związkowe, wewnętrzna procedura zgłaszania nieprawidłowości przed jej wprowadzeniem wymaga uzgodnienia z tymi organizacjami lub – w braku takiej organizacji – z przedstawicielami zatrudnionych wyłonionymi w trybie przyjętym w danej jednostce.
4. Za wprowadzenie i nadzór nad stosowaniem wewnętrznej procedury zgłaszania nieprawidłowości w jednostkach sektora finansów publicznych odpowiadają kierownicy tych jednostek.
5. Wprowadzenie i stosowanie wewnętrznych procedur zgłaszania nieprawidłowości przez jednostki sektora finansów publicznych podlega kontroli przeprowadzanej przez Najwyższą Izbę Kontroli zgodnie z przepisami ustawy z dnia 23 grudnia 1994 r. o Najwyższej Izbie Kontroli oraz jest przedmiotem kontroli zarządczej w rozumieniu przepisów ustawy z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych.
Art. 7.
1. Jeżeli organ, do którego skierowano zgłoszenie jest niewłaściwy ze względu na charakter lub zakres zgłaszanej nieprawidłowości, niezwłocznie przekazuje je do organu właściwego, jednocześnie zawiadamiając o tym sygnalistę, o ile zgłoszenie nie było dokonane anonimowo.
2. Rada Ministrów określi, w drodze rozporządzenia, szczegółowy tryb przekazywania zgłoszeń nieprawidłowości do właściwych organów, w tym wzór zgłoszenia, a także sposób postępowania z otrzymanymi zgłoszeniami oraz ich przechowywania przez właściwe organy, uwzględniając konieczność zapewnienia poufności danych osobowych sygnalistów, potrzebę sprawnego rozpatrywania zgłoszeń oraz efektywność i przejrzystość procesu ich przyjmowania i selekcji.
Art. 8.
1. Zgłoszenia dokonane w trybie określonym w art. 5 lub w art. 6 powinny być rozpatrzone bez zbędnej zwłoki, nie później niż w ciągu 21 dni od dnia dokonania zgłoszenia, przy czym przez rozpatrzenie należy rozumieć w szczególności wszczęcie postępowania w sprawie przez właściwy organ lub podjęcie innych działań niezbędnych do jej wyjaśnienia.
2. Jeżeli:
1) zgłoszenie nie zostało rozpatrzone w terminie, o którym mowa w ust. 1, lub
2) ze względu na naturę zgłaszanej nieprawidłowości skorzystanie z systemu wewnętrznego lub zgłoszenie do organów jest niemożliwe lub w sposób oczywisty niecelowe
- sygnalista może dokonać zgłoszenia zewnętrznego do opinii publicznej. Przepisy rozdziału 3 stosuje się odpowiednio.
Rozdział 3.
Środki ochrony sygnalistów
Art. 9.
1. Dane osobowe sygnalisty oraz wszelkie dane pozwalające na ustalenie jego tożsamości mają charakter poufny i nie podlegają ujawnieniu.
2. Ujawnienie danych, o których mowa w ust. 1 może nastąpić wyłącznie:
1) za wyraźną zgodą sygnalisty, lub
2) za zgodą sądu, jeżeli jest to niezbędne dla wszczęcia lub prowadzenia postępowania w sprawie nieprawidłowości, dla ochrony ważnego interesu publicznego lub dla ochrony praw innych osób.
3. Uzależnianie przyjęcia zgłoszenia nieprawidłowości od uprzedniego wyrażenia przez sygnalistę zgody na ujawnienie danych, o których mowa w ust. 1 jest niedopuszczalne.
Art. 10. 1. Podejmowanie lub grożenie podjęciem działań odwetowych wobec sygnalisty jest zakazane. Do zakazanych działań odwetowych należą w szczególności:
1) rozwiązanie stosunku prawnego łączącego sygnalistę z pracodawcą lub zmiana jego warunków na mniej korzystny dla zatrudnionego,
2) przeniesienie sygnalisty na inne stanowisko służbowe lub zmiana miejsca wykonywania obowiązków wynikających z umowy,
3) wprowadzanie istotnych zmian dotyczących zakresu obowiązków sygnalisty lub zakresu współpracy z sygnalistą,
4) wymierzanie kar dyscyplinarnych lub podejmowanie innych niekorzystnych dla sygnalisty decyzji personalnych,
5) nierówne, niesprawiedliwe lub dyskryminujące traktowania sygnalisty,
6) podejmowanie innych działań, których celem lub skutkiem jest pogorszenie sytuacji sygnalisty
- jeżeli działania te zostały podjęte w związku z dokonanym przez sygnalistę zgłoszeniem nieprawidłowości.
2. Czynności prawne lub decyzje personalne o charakterze działań odwetowych podjęte wobec sygnalisty w okresie 3 lat od dnia powzięcia przez pracodawcę informacji o fakcie dokonania zgłoszenia są z mocy prawa nieważne.
3. Ciężar udowodnienia, że działania podjęte wobec sygnalisty w okresie wskazanym w ust. 2, które spowodowały pogorszenie jego sytuacji, nie miały charakteru działań odwetowych spoczywa na pracodawcy.
4. Sygnaliście, którego sytuacja uległa pogorszeniu na skutek podjętych wobec niego w okresie wskazanym w ust. 2 działań odwetowych przysługuje od pracodawcy zadośćuczynienie w wysokości proporcjonalnej do stopnia tego pogorszenia, nie mniejszej niż 10.000 zł.
5. Niezależnie od zadośćuczynienia, sygnalista, o którym mowa w ust. 4 może żądać przywrócenia do pracy na poprzednich warunkach albo - jeśli przywrócenie do pracy byłoby niemożliwe lub niecelowe, odszkodowania w wysokości równej dwuletniemu wynagrodzeniu otrzymywanemu na ostatnio zajmowanym stanowisku.
6. Podejmowanie działań odwetowych wobec sygnalisty jest podstawą pociągnięcia pracownika do odpowiedzialności porządkowej zgodnie z przepisami ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy.
Art. 11.
1. W razie wszczęcia postępowania sądowego w związku z działaniami odwetowymi podjętymi wobec sygnalisty, sąd z urzędu dokonuje zabezpieczenia roszczenia, o którym mowa w art. 10 ust. 4 i 5.
2. Zabezpieczenie należy niezwłocznie uchylić w całości lub w części, jeżeli ustaną przyczyny, wskutek których zostało ono zastosowane w określonym rozmiarze, lub powstaną przyczyny uzasadniające jego uchylenie.
3. Zabezpieczenie następuje w sposób wskazany w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego.
4. Sygnaliście, który w związku z podjętymi wobec niego działaniami odwetowymi poniósł koszty zastępstwa procesowego przysługuje od pracodawcy zwrot tych kosztów.
Art. 12. Postanowienia umów uniemożliwiające zatrudnionemu zgłaszanie nieprawidłowości lub ograniczające możliwość ich zgłaszania przez zatrudnionego są z mocy prawa nieważne.
Art. 13. Zgłoszenie nieprawidłowości dokonane w dobrej wierze i w interesie publicznym, z zachowaniem zasad i trybu przewidzianych w niniejszej ustawie nie stanowi naruszenia dóbr osobistych osoby, której dotyczy zgłoszenie, ani nie może być podstawą odpowiedzialności, o której mowa w przepisach tytułu VI ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny lub art. 266 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny.
Rozdział 4.
Przepisy karne
Art. 14.
1. Kto, podejmując działania odwetowe wobec sygnalisty, doprowadza do powstania po stronie sygnalisty ciężkiego lub nieodwracalnego uszczerbku na zdrowiu lub wywołały u niego zaniżoną ocenę przydatności zawodowej, podlega karze grzywny lub karze ograniczenia wolności.
2. Tej samej karze podlega ten, kto kieruje podejmowaniem działań odwetowych przez inną osobę lub wykorzystując uzależnienie innej osoby od siebie, poleca jej podjęcie takich działań.
Art. 15. Kto ujawnia dane osobowe sygnalisty lub inne dane pozwalające na ustalenie jego tożsamości w sposób sprzeczny z art. 9, podlega karze grzywny.
Art. 16. Kierownik jednostki sektora finansów publicznych, w której nie wprowadzono wewnętrznej procedury zgłaszania nieprawidłowości w zakresie wskazanym w art. 8 lub w której procedura ta nie jest stosowana podlega karze grzywny.
Art. 17. Osoba, która dokonując zgłoszenia nieprawidłowości działa ze świadomością, że przekazywane informacje są nieprawdziwe, podlega karze grzywny.
Art. 18. Jeżeli pracodawca, którego dotyczy nieprawidłowość wykaże, że dołożył wszelkich starań, aby do jej wystąpienia nie doszło, w tym w szczególności wprowadził skuteczny system informowania o nieprawidłowościach, sąd lub inny właściwy organ może złagodzić wymiar kary orzekanej z tytułu naruszenia albo odstąpić od jej wymierzenia i umorzyć postępowanie.
Rozdział 5.
Zmiany w przepisach
Art. 19. W ustawie z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny:
1) w art. 213 po § 2 dodaje się § 3 w brzmieniu:
"§ 3. Nie popełnia przestępstwa określonego w art. 212 § 1 lub 2, kto dokonuje zgłoszenia nieprawidłowości w rozumieniu ustawy o ochronie sygnalistów zgodnie z przepisami tej ustawy.";
2) w art. 230 po § 2 dodaje się § 3 w brzmieniu:
"§ 3. Nie podlega karze sprawca przestępstwa określonego w § 1 albo w § 2, jeżeli korzyść majątkowa lub osobista albo ich obietnica zostały przyjęte, a sprawca zawiadomił o tym fakcie organ powołany do ścigania przestępstw i ujawnił wszystkie istotne okoliczności przestępstwa, zanim organ ten o nim się dowiedział.";
3) art. 237 otrzymuje brzmienie:
"Przepis art. 233 § 5 pkt 2 stosuje się odpowiednio do przestępstw określonych w art. 234 § 1, art. 235 oraz w art. 236 § 1.";
Art. 20. W ustawie z dnia 27 sierpnia 2009 r. o finansach publicznych:
1) w art. 53 ust. 1 otrzymuje następujące brzmienie:
"1. Kierownik jednostki sektora finansów publicznych, zwany dalej "kierownikiem jednostki", jest odpowiedzialny za całość gospodarki finansowej tej jednostki, z zastrzeżeniem ust. 5, a także za wprowadzenie wewnętrznej procedury zgłaszania nieprawidłowości, o której mowa w ustawie o ochronie sygnalistów oraz nadzór nad jej stosowaniem."
2) art. 68 w ust. 2 pkt 1 otrzymuje brzmienie:
„1) zgodności działalności z przepisami prawa oraz procedurami wewnętrznymi, w tym stosowania procedur zgłaszania nieprawidłowości;”.
Art. 21. W ustawie z dnia 4 października 2015 roku o o nieodpłatnej pomocy prawnej, nieodpłatnej informacji prawnej oraz edukacji prawnej społeczeństwa w art. 3 w ust. 1 dodaje się pkt 7 w brzmieniu:
„7) osobie chcącej dokonać zgłoszenia nieprawidłowości w rozumieniu przepisów ustawy o ochronie sygnalistów – w zakresie ustalenia czy zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 6 ust. 1 tej ustawy”.
Art. 22. W ustawie z dnia z dnia 26 czerwca 1974 r. Kodeks pracy w art. 108:
1) w § 1 zdanie wprowadzające otrzymuje brzmienie:
"§ 1. Za nieprzestrzeganie przez pracownika ustalonej organizacji i porządku w procesie pracy, przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy, przepisów
przeciwpożarowych, przyjętego sposobu potwierdzania przybycia i obecności w pracy oraz usprawiedliwiania nieobecności w pracy, a także za podejmowanie działań odwetowych w rozumieniu ustawy o ochronie sygnalistów pracodawca może stosować:";
2) § 2 otrzymuje brzmienie:
"§ 2. Za nieprzestrzeganie przez pracownika przepisów bezpieczeństwa i higieny pracy lub przepisów przeciwpożarowych, opuszczenie pracy bez usprawiedliwienia, stawienie się do pracy w stanie nietrzeźwości lub spożywanie alkoholu w czasie pracy albo podejmowanie działań odwetowych w rozumieniu ustawy o ochronie sygnalistów - pracodawca może również stosować karę pieniężną.".
Rozdział 6.
Przepisy przejściowe i końcowe
Art. 23. Kierownicy jednostek sektora finansów publicznych wprowadzają wewnętrzne procedury zgłaszania nieprawidłowości w podlegających im jednostkach nie później niż w ciągu 6 miesięcy od dnia wejścia w życie niniejszej ustawy.
Art. 24. Ustawa wchodzi w życie po upływie 90 dni od dnia ogłoszenia.
Alicja Sielska
Pani Marszałek!
Wysoka Izbo!
W każdej organizacji, zarówno publicznej, jak i prywatnej, może dojść do nieprawidłowości szkodzących lub zagrażających interesowi publicznemu. Uchybienia te mogą generować znaczne koszty dla społeczeństwa i gospodarki; szkodzić zdrowiu publicznemu, bezpieczeństwu czy środowisku; naruszać prawa człowieka, prawa konsumentów czy pracowników. Nieprawidłowości przyjmują między innymi postać dyskryminacji, korupcji, defraudacji środków publicznych czy nadużyć władzy. Działania tego rodzaju często wpływają niekorzystnie na jawność życia publicznego i odpowiedzialność rządzących przed społeczeństwem. Często również generują poważne koszty dla przedsiębiorców – badania PwC wskazują, że aż 43% firm w Polsce w ciągu ostatnich dwóch lat w wyniku wewnętrznych nadużyć poniosło straty finansowe o wysokości przekraczającej 400 tys zł.
Osoby, które wykonują pracę dla danej organizacji, nierzadko jako pierwsze mogą dostrzec, że dzieje się coś niewłaściwego w ich otoczeniu i przekazać informację o zauważonych uchybieniach do osób, które są w stanie im zaradzić. Zwrócenie uwagi na zaobserwowany problem często może zapobiec wystąpieniu szkody lub ograniczyć jej rozmiary, pomóc zatrzymać niekorzystne zjawisko czy też uniknąć jego powtórzenia w przyszłości.
Osoby, które informują o tego rodzaju nieprawidłowościach godzących w interes publiczny, dziejących się w ich miejscu pracy, nazywane są sygnalistami (ang. whistleblowers). Ich istotna rola w wykrywaniu zjawisk szkodzących interesowi publicznemu była wielokrotnie potwierdzana empirycznie: przykładowo światowe badanie przygotowane dla Stowarzyszenia Biegłych ds. Przestępstw i Nadużyć Gospodarczych (Association of Certified Fraud Examiners) wykazało, że spośród wszystkich wykrytych przypadków przestępstw i nadużyć gospodarczych, około 40% było ujawnionych przez sygnalistów. Podobnie badanie PwC dotyczące przestępczości gospodarczej wskazuje, że w ciągu ostatnich dwóch lat 45% wewnętrznych nadużyć w polskich przedsiębiorstwach udało się zauważyć dzięki sygnalistom
Jednocześnie w praktyce sygnaliści często narażeni są na działania odwetowe – z powodu zgłoszeń są zwalniani, przenoszeni na inne stanowiska, tracą możliwości awansu czy też tworzy się wokół nich wrogą atmosferę w miejscu pracy. Bywają również pozywani o naruszenie dobrego imienia pracodawcy, oskarżani o zniesławienie lub naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa. Sygnalizowanie niewłaściwych działań wiąże się wiec ze znacznym ryzkiem osobistym, zawodowym, a często też finansowym i psychologicznym. Dokładna skala zachowań odwetowych jest trudna do oszacowania, ale wg. badania Global Business Ethics Survey ponad 1/3 sygnalistów (36%) doświadcza jakichś form represji . Z kolei badania De Marii i innych wskazują, że formalny odwet (np. zwolnienie) spotyka 71% sygnalistów, a niekorzystne skutki o charakterze nieformalnym (np. ostracyzm) spotyka nawet 94% osób zgłaszających nieprawidłowości.
Celem proponowanego projektu jest wprowadzenie do porządku prawnego kompleksowej, skutecznej i odpowiadającej międzynarodowym standardom ochrony sygnalistów oraz zagwarantowanie właściwych reakcji na zgłaszanie nieprawidłowości poprzez stworzenie odpowiednich form i procedur.
Proponujemy, by skorzystanie z ochrony przewidzianej w projekcie było możliwe tylko wtedy, gdy osoba zgłaszająca nieprawidłowość żywiła w momencie dokonania zgłoszenia uzasadnione przekonanie o prawdziwości przekazywanych informacji. Oznacza to w szczególności, że ochrona będzie mogła być udzielona również w sytuacji, gdy ostatecznie zgłoszone informacje nie okażą się zgodne z prawdą. Jednocześnie proponowane rozwiązania mają na celu zniechęcić do dokonywania zgłoszeń całkowicie pozbawionych faktycznych podstaw (brak ochrony)
oraz świadomie nieprawdziwych (sankcja karna). Zgłoszenia tego rodzaju nie tylko dyskredytują zasady ochrony sygnalistów, ale również mogą nieść negatywne konsekwencje dla podmiotu, którego dotyczą.
W praktyce sygnaliści narażeni są na bardzo różne problemy związane ze zgłaszaniem nieprawidłowości i dlatego też dla zapewnienia rzeczywiście skutecznych gwarancji, projekt przewiduje szereg środków ochrony takich jak ochrona tożsamości sygnalisty, zakaz podejmowania środków odwetowych, wyłączenia naruszenia obowiązku zachowania tajemnicy czy wyłączenie odpowiedzialności za przestępstwo zniesławienia oraz przestępstwo tzw. fałszywego oskarżenia.
Gwarancje swobody wypowiedzi w miejscu pracy, w tym prawa do krytyki pracodawcy, przełożonego i sygnalizacji nieprawidłowości w zakładzie pracy, stanowią element demokracji instytucyjnej w zakładzie pracy, która jest warunkiem pełnej demokracji politycznej. Brak odpowiedniej ochrony przed represjami może przy tym negatywnie oddziaływać nie tylko na możliwość korzystania z wolności słowa samej ofiary działań odwetowych, ale także na innych pracowników, zniechęcając ich do zabierania głosu na temat wydarzeń w miejscu pracy, czyli wywołując skutek zwany w orzecznictwie ETPC efektem mrożącym. Dlatego też brak gwarancji dla sygnalistów może w szerszym zakresie wpływać negatywnie na poczucie podmiotowości pracowników i przekonanie o możliwości wpływu na najbliższe otoczenie.
Oprócz wspominanych wyżej gwarancji swobody wypowiedzi, ogólne zobowiązania do zapewnienia ochrony sygnalistom wynikają przede wszystkim z dwóch ratyfikowanych umów międzynarodowych dotyczących przeciwdziałaniu korupcji. Są to artykuł 9 Cywilnoprawnej Konwencji o Korupcji Rady Europy z 1999 r. oraz art. 33 Konwencji Narodów Zjednoczonych Przeciwko Korupcji z 2003 r. Dotychczas Polska nie wywiązała się z obowiązków nałożonych przez wspomniane umowy. Obowiązek stworzenia ram prawnych chroniących sygnalistów wynika również z szeregu instrumentów tzw. miękkiego prawa międzynarodowego (soft law), wydanych w ramach systemu Organizacji Narodów Zjednoczonych, Rady Europy, Unii Europejskiej czy Organizacji Współpracy Gospodarczej i Rozwoju.
W związku z powyższym uważamy przyjęcie proponowanego projektu ustawy o ochronie sygnalistów nie tylko za społecznie pożądane, ale i konieczne. Proszę Wysoką Izbę o zagłosowanie za przyjęciem projektu.
Dziękuję.
OG: 48h
